Aylık Yazı Dizileri

EKONOMİK ETMENLER
 

3. Giriş

Milletler, doğal olarak varlıklarını korumak, devam ettirmek ve ebedi kılmak zorundadırlar. Bu zorunluluklarını kurdukları devletler ve kurumlar aracılığı ile yerine getirirler. Millet varlığının korunması ve devamı, milleti meydana getiren toplumun, başta güvenlik olmak üzere siyasi, sosyal, iktisadi, kültürel, bilim ve teknoloji hayatının ihtiyaçlarının karşılanması, ilişkilerde çıkarların korunmasına bağlıdır. Bu ihtiyaçlar içerisinde bireylerin, vatandaşlar olarak özgürlükleri, refah ve mutlulukları, özenle sağlanması gereken esaslar içinde yer alırlar.

Açıklanan ihtiyaçların giderilmesi, esasların gerçekleştirilmesi ve çıkarların korunması ise, milletin tarihinde ve kültür mirasından kaynaklanan değerlerin, deneyimlerin geleceğe yönelik olarak gelişmesini ve milletin sahibi bulunduğu zenginliklerin (Millî Güç Unsurlarının)  gerçekçi öngörülerle sürekli ve dengeli biçimde yönlendirilmesini gerekli kılar. Bu durumda durağan görünen değerlerin ve potansiyel kuvvetlerin ileriye doğru harekete geçmesi, toplumda yeni sonuçlar, değişimler meydana getirir. Değerler ve kuvvetler farklı durum ve konumlarda yer alır. ⁽¹⁾

Milli politikaların esas ve temelleri, milletin varoluş nedenlerine, ülkenin coğrafi konumuna, jeopolitik, jeostratejik, jeoekonomik, jeokültürel özelliklerine ve milli güç unsurlarına ve ekonomik etmenlere dayanır.     

3.1 Mali Yapı

Bir ülkenin mali yapısı, o ülkenin milli parasından, bankacılık ve sigorta hizmetlerinden ve sermaye piyasasından oluşur. Toplum hayatının, ekonominin, kamu maliyesinin ve mali yapının temeli Milli Paranın İstikrarı üzerine dayanır. Milli para üzerinde yükselir. Milli Para, devletin bağımsızlığının, özgürlüğünün, onurunun, saygınlığının, yurtiçinde ve dışında etkinliğinin simgesi ve güvencesidir. ⁽²⁾

Devletin ekonomiye müdahale araçlarının tamamı “İktisat Politikası” olarak adlandırılır. Devletin sosyal ve ekonomik amaçları gerçekleştirmeye yönelik; para ve kredi politikası, maliye politikası, dış ticaret politikası vb politikalar, “İktisat Politikası” içinde yer alır.

3.1.1 İktisat Politikası

İktisat Politikası iktisadi amaçlar için alınan önlemler, izlenen yollar ve harcanan çabaların bütünüdür. İktisat Politikasının Amaçları

a) İç denge

b) Dış denge

c) Ekonomik gelişme

olarak listelenebilir.

İç dengenin sağlanmasında genel fiyat düzeyinde istikrar ve istihdam gereklidir. Dış denge için, dış ödemeler bilançosunda denge gerekir. Ekonominin istihdama dönüşmesi için her ikisinin aynı anda sağlanması öngörülür. Bu iki koşul gerçekleştikten sonra ekonomik gelişme sağlanır ve büyüme elde edilebilir. Ülkede adaletli gelir dağılımının olması bu amacın temelini oluşturur.

Ekonomik amaçların önem derecelerinin belirlenmesinde üç temel etken vardır. Bunlar; ülke politikası ile ilgili değerler, ülkedeki grupların (işçi, işveren, memur) ekonomik çıkarları ve ülkenin o günkü sosyal, ekonomik, siyasal koşullarıdır.

3.1.2 Para ve Kredi Politikası

Para hacminin daraltılması veya genişletilmesi suretiyle para arzı ve para talebi arasında denge kurmaya çalışan bir politikadır. Para politikası, ekonominin bütününe yönelen önlemlerden oluşmaktadır. Kamu ekonomisinin amaçlarını gerçekleştirmede; açık piyasa işlemleri, ıskonto, reeskont ve munzam karşılık politikalarını içerir.⁽³⁾

3.1.3 Maliye Politikası

Devletin vergi almak, harcama yapmak, borçlanmak ve bütçe yapmak gibi hak ve yetkilerinden yararlanarak, kamu ekonomisinin amaçlarını gerçekleştirmeyi sağlayan bir politikadır. Bunlar; kamu gelirleri, kamu harcamaları, borçlanma ve bütçe politikalarıdır.⁽⁴⁾

3,1.4 Dış Ticaret Politikası

Ödemeler bilançosunda meydana gelebilecek açığı kapatmak ve ödeme güçlüklerini gidermek için alınan önlemlerin ve yapılan müdahalelerin bütününe Dış Ticaret Politikası veya Uluslararası İktisat Politikası adı verilmektedir. Bunlar; tarifeler, miktar kısıtlamaları, Kambiyo rejimi, anlaşmalı ticaret ve ihracat teşviki gibi politikalardır.⁽⁵⁾

3.2 Coğrafi Bölge

Doğal özellikler toplumları farklı yönden etkiler. Fiziki, beşeri ve ekonomik özellikleri ile diğer yerlerden ayrılan kendi sınırları içerisinde benzerlik gösteren alanlara coğrafi bölge denir.

Yeryüzü, farklı doğal özelliklere sahip alanlardan oluşmuştur. Yeryüzünde yüzey şekilleri, iklim, bitki örtüsü, nüfus dağılımı ve ekonomik yapı bakımından farklı yerler vardır. Bazı yerler düzlüklerle, bazı yerler dağlarla kaplıdır. Çeşitli iklim özelliklerine ve doğal bitki örtüsüne sahip yerler vardır. Tarım veya sanayi faaliyetlerinin ön planda olduğu farklı yerler de görülebilir. Buna bağlı olarak nüfus, bazı yerlerde seyrek, bazı yerlerde yoğundur.

Coğrafi bölge, bir ülkenin bulunduğu önemli noktalardan biridir. Sınırları karada olan bir ülkeye kıyasla, sınırları denize kıyısı bulunan devletler, coğrafi bakımdan çok büyük avantajlara sahiptir. Merkezi mevkide bulunmak, büyük ticaret yollarına yakın limanlara sahip olunması, dış ticaret açısından büyük avantaj sağlar. ⁽⁶⁾

3.2.1 Ulaşım

Ticareti etkileyen en büyük faktörlerden biri ise “Ulaşım” dır. Ülkenin özel konumu nedeniyle, arazi genişliğinin, dağların ve iklimlerin ulaşım açısından büyük önemi vardır. Ulaşım konusunda, ülkenin sahip olduğu kilometre kare toprağı, dağların yüksekliği, deniz sahilinin uzunluğu ve limanlarının özellikleri deniz, kara, demir ve havayolu ulaşımı, ekonomik etmenlerin başında gelir.

3.3 Ekonomik Etmenler

Ülkenin mevcut döviz kaynakları ve ticaret açığı / fazlası, bir ülkenin ithalatı ve ihracatı, teşviki ve kontrolü üzerindeki politikasını belirlemesinin tümü ekonomik etmenlere dayanır. Mali konulardaki basın Üçüncü Dünyanın borçlarına; bankaları dünya çapında devasa tutarların üstünü çizmeye zorlamış olan geri ödemelerin geçici durdurulması ve diğer kısıtlayıcı etmenlere sık sık atıfta bulunmaktadır.

Küresel mesaj olarak, uluslararası kredi kontrolünün tek tek ülkelere Uluslararası Para Fonu himayesinde sağlansa da, borçlar ve açık kredi düzenlemeleri konusunda gelecekte, geçmişte olduğundan çok daha sıkı olacağı görülmektedir. ⁽⁷⁾

3.3.1 Coğrafi etmenler

Ülkenin bulunduğu bölge itibariyle, doğal ortamda ekonominin gelişmesini etkileyen konuların başında coğrafi etmen gelir. Bir ülkenin dış ticareti açısından bölge itibariyle coğrafyasının büyük önemi vardır ve bölgede ekonomi, doğal ortamın etkileri altında doğar ve gelişir.

Ülke ekonomisini etkileyen coğrafi etmenler:

a.)    Coğrafi Konum

Bir coğrafi bölgeyi oluşturan fiziki özellikler arasında, bölgenin coğrafi konumu, yüzey şekilleri, iklim ve bitki örtüsü önemli yer tutar. Bölgelerin belirlenmesinde en önemli faktör, coğrafi konumdur. Bir bölgenin ülke içindeki yeri, komşu ülkelere, denizlere, ana yollara olan yakınlığı ona farklı özellikler kazandırır.

Coğrafi enlem ve boylam olarak iklim kuşağında yer olan ülkeler, mevsimsel olarak tarım ürünleri, turizm faaliyetleri, yer altı ve yerüstü kaynaklarıyla ülkelerarası kara, deniz ve hava ulaşımı ile ticaret yapar. Yapılan bu ticari faaliyetler, ülke ekonomisini olumlu yönde etkiler.

b.)    Yüzey şekilleri

Yüzey şekilleri, coğrafi bölgeleri oluşturan önemli özelliklerden biridir. Dağların yükseklikleri, uzanış doğrultuları veya ova ve platoların geniş yer kaplaması onu diğer bölgelerden ayırır.

Ülkenin bulunduğu coğrafi bölge, ortalama yüksekliği fazla olan ülkelerin, dağlık bölge oluşları, toprak oluşumu, iklim itibariyle soğuk olması, tarımsal faaliyetlerin sınırlı olması nedeniyle ekonomik etmenleri olumsuz yönde etkiler.

c.)    İklim

Coğrafi bölgelerin oluşmasında etkili olan diğer bir özellik, iklimdir. İklim; toprak yapısını, bitki örtüsünü, su kaynaklarını etkilediği gibi, nüfusun dağılışı ve ekonomik faaliyetler üzerinde de etkilidir.

İklimbilim (klimatoloji) ye göre, bir yerdeki hava koşullarının geniş bir zaman ve bölge üzerindeki ortalamasıdır.  Bir bölgedeki iklimi belirleyen unsurlar, sıcaklık, rüzgâr, havadaki nem, basınç ve bunların gün ve yıl içinde nasıl değiştiğidir. İklimi etkileyen birçok faktör vardır ve bölgenin denize yakınlığı da önemlidir. Denize yakın yerlerde mevsimler arası sıcaklık farkı daha azdır ve iklim daha yumuşaktır. Karasal bölgelerde ise mevsimler arası ve gece-gündüz sıcaklık farkları daha fazladır. Buna sebep ise havadaki nem oranıdır. 

Ekonomisi tarıma dayalı olan ülkelerde iklim, olumlu ve olumsuz yönde büyük etmen olarak görülür. 

d.)   Nüfus ve Yerleşim

Bir ülkenin nüfusunun onun deniz sahili genişliğine oranı da çok önemlidir. Coğrafi bölgeleri oluşturan beşeri ve ekonomik özelliklerin başında nüfus, yerleşme, sanayileşme ve ekonomik faaliyetlerin tümü gelir. Bölgelerin fiziki özelliklerinin beşeri ve ekonomik faaliyetleri üzerinde büyük etmenleri vardır. ⁽⁸⁾

e.)   Turizm Etmenleri

İklim koşulları elverişli, tarihte çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmış, doğal güzellikleri bulunan, ulaşım ve iletişimi kolay olan ülkelerin turizmini olumlu yönde etkileyen ekonomik etmenlerdir.

Turizm, dinlenmek, eğlenmek, görmek ve tanımak gibi amaçlarla yapılan geziler bir ülkeye veya bir bölgeye gezmen çekmek için alınan ekonomik, kültürel, teknik önlemlerin, yapılan çalışmaların tümüdür. Turistik gezi, insanların sadece bir yerden bir yere gitmesi değil kültürel, ekonomik ve toplumsal olarak iletişim içinde olmalarıdır. Turizm sayesinde insanlar hem diğer ülkelerin güzelliklerini görmüş bilgi edinmiş olurlar hem de gittikleri ülkeye gördükleri yerler karşılığından para kazandırırlar. Turizm, ziyaret edilen ülkenin ekonomisine büyük katkı sağlar.

Bir ülkenin turizm gelirleri, ülke ekonomisine katkısı dolayısıyla özellikle dış ticaret gelirleri açısından büyük önem taşır. Bir bölgede turizm etmenleri:

·                    İç ve dış ticareti canlandırır,

·                    Haberleşme olanaklarının gelişmesini sağlar,

·                    İnsanları birbirine yakınlaştırır,

·                    Ulaşımın gelişmesini sağlar,

·                    Bölgeler ve ülkeler arasındaki kültür alışverişini kolaylaştırır,

·                    El sanatlarının ve hediyelik eşya sektörlerinin gelişmesini sağlar,

·                    Ülkenin tanınmasına ve ülke ekonomisine önemli ölçüde katkı sağlar.

3.4 Deniz Taşımacılığında Ekonomik Etmenler

Bir gemi sahibi ve işleticisinin yegane geliri navlun veya gemi kirasıdır. Gemi sahibi veya işleticisi, her şeyden önce taşınacak yükle ilgilenir. Geminin amacı bir limandan diğer bir limana ticari yüklerin taşınmasıdır ve gemiler bu amaç için yapılmıştır. Navlun sözleşmeleri belirli rıhtımlarda, limanlarda veya bir liman aralığında çalışmaların yer almasına izin vererek yükleme yapılması, taşınması ve tahliyenin yapılması şeklinde yorumlanabilir. Yük ilgilileri yükleme boşaltmanın yapılacağı yeri belirleme hakkına sahip olabilir ancak, geminin yanaşacağı yerin emin bir rıhtım olması konusunda taşıyan tarafından şart koşulur.

Yükleme ve boşaltma limanları, zamanı ve masrafları, navlun sözleşmelerinde yer alır. Yükleme yapan gemiler için yük istifçileri de çok önem taşır. Gemi acenteleri çoğunlukla, yükleme başlamadan evvel gemi kaptanı ve yük istifçileriyle görüşür ve yükleme planı yaparlar. Blok olarak gemi ambarına ve güvertesine⁽⁹⁾  yüklenen ticari yükün istiflendikten sonra gideceği limana güvenli bir şekilde taşınması için yük bağlanır. (lashing yapılır.) 

3.4.1 Evrensel Yasalar

Evrende meydana gelen temel fiziki oluşumun, doğal eylem ve olaylar sonucu oluşan hareketlerdir. Bu eylem ve olaylar, mevsimler itibariyle meydana gelen fiziki oluşumdan dolayı, hareketi kısıtlayan hatta hareket edilmesi mümkün olmayan olaylardır ve biz buna Evrensel Yasalar (doğanın yasası) diyoruz.

Mevsimler itibariyle doğada oluşan şiddetli rüzgâr, deniz dalgaları, denizin buzlanması, sis, met cezir vb doğal afetler nedeniyle denizde seyir, rıhtım veya iskelelere yanaşma, yükleme boşaltma imkânları vermeyen doğa olaylarıdır. Bu olaylar, deniz ticaretinin olumsuz etmenleridir. 

Geminin rıhtım veya iskelelere yanaşması, yükleme / boşaltma veya yolculuğu sırasında karşılaştığı kötü hava şartlarından dolayı meydana gelen gecikmeler ile denizlerin alçalma - yükselmesi (met-cezir) ve sis nedeniyle rıhtıma yanaşamaması,   gibi olaylar, forsmajör olarak kabul edilir ve yükleme / boşaltma  zamanından sayılmaz. 

3.4.2 Deniz Kazaları

Geminin yolculuğu sırasında meydana gelen çatma,⁽¹⁰⁾ kötü hava şartları nedeniyle karaya oturması, gemide çıkan yangın, makine arızası, yolculuğu engelleyen arızalar veya başka bir geminin arızalanmasında Denizde Can-Mal Emniyeti Sözleşmesi gereği yardıma gitmesi,⁽¹¹⁾ forsmajör durumdan sayılır.

3.4.3 Gemide Yük Kayması

Geminin yolculuğu sırasında meydana gelen deniz dalgalarından dolayı, gemi ambarlarında bulunan yük bağlantılarının kopması sonucu yükün yerinden oynaması (yük kayması) nedeniyle geminin dengesi bozulur ve yoluna devam edemez. ⁽¹²⁾

Geminin, denge sağlaması için yoldan saparak en yakın liman veya emniyetli bir yere demirlemesi, gemi ambarlarında bulunun yükü güven altına alması veya limbo yapması, yine forsmajör durumlardan biridir. Bütün bunlar, deniz ticaretinin olumsuz etmenleridir.

3.4.4.Ulusal Bayram ve Tatil Günleri

Geminin yükleme veya boşaltması sırasında rastlanan ulusal bayram ve tatil günlerinde çalışma yapılmaması yasaldır. Bu duraklamadan dolayı geçen zaman, “Olaylar Çizelgesi” üzerine kayıt düşülür ve yükleme / boşaltma zamanından sayılmaz.

3.4.5 Grev, Lokavt, Ayaklanma ve Savaş

Geminin yükleme / boşaltması sırasında, liman işçilerinin başlatmış olduğu grev, lokavt veya diğer çalışma manilerinden, siyasi bir nedenle bölgede meydana gelen savaş, ülkenin iç bünyesinde oluşan ayaklanma ve karışıklık nedeniyle yükleme ve tahliyenin durması veya yapılamaması yine forsmajör durumlardan biridir.  ⁽¹³⁾

3.5 Gemi Acentesinin Görevleri

Ekonomik etmenler konusunda gemi acentesinin de görev sorumlulukları vardır. Taşıyanın yabancı ülke limanlarına gönderdiği gemisini gittiği limanda taşıyanın görev ve sorumluluğunu liman acentesi üstlenir. Liman acentesinin görevi, taşıyanın talimatlarını etkin ve hızlı biçimde uygulamaktır.

Yukarıda 3.4’de belirtilen olayların yerine getirilmesinde gemi acentesinin azami dikkat etmesi gereken konular vardır ve bunların zamanını çok iyi kullanmalıdır. 

a.     Geminin yolculuğu sırasında oluşan çatma, karaya oturma, gemide çıkan yangın veya makine arızası, hava muhalefetinden dolayı gemi ambarlarında bulunan yükün kayması vb olaylar meydana geldiğinde, geminin ilk limana gelişinde gemi acentesinin görevi, gemi kaptanının tanzim etmiş olduğu olay raporunu seyir jurnaliyle birlikte mahkemeye başvurarak “Deniz Raporu” almalıdır. ⁽¹⁴⁾

b.     Mahkemeden alınan bu raporu, yük sahiplerine en kısa sürede bildirmelidir.

c.     Yükleme ve boşaltma sırasında vuku bulan hava muhalefeti, sis,  veya ülkede meydana gelen kargaşadan dolayı gecikmeleri, taşıyana ve yük sahiplerine en kısa sürede bildirmelidir.

Açıklamalar                          :

1.)       E.Z.Ökte Kamu Maliyesi YMHHD yayını 2003  s.464

2.)       Age s.464

3.)       Prof. Dr. C. Can Aktan İktisat Politikası Aracı olarak Regülasyon Politikası Makalesi        www.canaktan.org/ekonomi/regulasyon/iktisat-politika.htm

4.)       Age

5.)       Age

6.)       Alfred Thayer Mahan Deniz Gücünün Tarih Üzerinde Etkisi s.52 Q-Matris Yayınları 2003

7.)       Port Agency ICS Institute of Chartered Shipbrokers S.94

8.)       Alfred Thayer Mahan Deniz Gücünün Tarih Üzerinde Etkisi s.73 Q-Matris Yayınları 2003

9.)       Güverteye yüklenen eşya için yükleyicinin muvafakati alınması gerekir. TTK Md.1029

10.)   TTK Md. 1216

11.)   TTK  Md.1063

12.)   TTK .Md.981-2-3

13.)   TTK Md.1063

14.)   TTK Md. 984

Ruhi Duman

Bostancı, 15 Şubat 2009