Aylık Yazı Dizileri

2. Giriş

Ticaret, iki taraf arasında bir değişim aracı “mal veya para” ile yapılan mal ve hizmet alış verişidir. Ticaretin insanlık tarihindeki ilk şekli takastır. Takas yöntemiyle, mal ve hizmetler birbiri karşılığında “değiş tokuş” edilmiştir. Günümüzde bu değişim aracı olarak para kullanılmaktadır.

Ticaret eyleminin insanlık tarafından keşfedilmesi insanlık tarihinin erken dönemlerine dayanmaktadır. Ticaretin ortaya çıkış nedeni, insanın ihtiyaçlarını karşılama arzusudur. Üretimin ve kaynakların kısıtlı olmasından dolayı insan, kendinde olmayan mal veya hizmeti bir başkasından sağlamak istemiş, bunun için de kendinde bulunan mallar ile değiş tokuş yapmaya başlamıştır. Daha sonra iş bölümünün gelişmesi ve ticari malların çeşitlerinin artmasıyla, ortak bir değişim aracına ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır.

Paranın keşfi, ticaretin kolaylaşmasını ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Taşımacılığın ve iletişimin gelişmesiyle birlikte ticaret evrimleşmiş ve bugünkü halini almıştır. Bu gelişim sırasında da içinde bulunduğumuz ekonomik sistem gelişmiş, ticareti düzenleyici kanunlar yapılmıştır. Günümüzde ticaret, ekonominin merkezinde yer almaktadır. 

2.1 Uluslararası Ticaret

Uluslararası sınırlar ve bölgeler arasında yapılan mal ve hizmet ticaretidir. Pek çok ülkede gayri safi yurt içi hâsılanın önemli bir kısmını oluşturur. Çok eski zamanlardan bu yana ekonomik, sosyal ve siyasi önemi son yüzyıllarda belirgin bir biçimde artmıştır. 

Uluslararası ticaret, insan ile özdeş zihnî fonksiyon olarak bilgi üretimi, depolanma ve aktarılması ile ilgili süreçlerde yirminci yüzyılda kaydedilen gelişmelerle, insan hayatının her yönünü olduğu gibi, uluslararası mal ve hizmet ticareti ile bunların nedeni, bileşimi ve sonuçlarını modelleme çabaları olarak dış ticaret teorilerini de yakından etkiler.

Modern iktisat bilimi, ülkelerarası üretim maliyeti farklılıkları, emek ve sermaye arzındaki artışlar ve ticaret politikalarının refah sonuçları üzerinde dururken, ülkelerarası maliyet/verim farklılıklarını emek ve sermayeden oluşan faktör donanımına bağlı olarak açıklamıştır.

Geleneksel teoriler, ülkelerarası ticareti, ülkelerin farklılıklardan yarar elde etmesi biçiminde algılarken, uluslararası ticaret, ar-ge için de önemli olan ölçek ekonomileri ve yakın teknoloji yarışındaki liderlik kaymalarını yansıtmaktadır.

Uluslararası uzmanlaşmayı belirleyen güçlerin başında artık teknoloji gelmektedir. Birçok endüstride karşılaştırmalı üstünlüğün kaynağı, araştırma-geliştirme ve deneyim yoluyla sağlanan bilgidir. Bilgi üretimini içeren ve uluslararası ticaret teorilerinin evrimini de şekillendiren teknolojik gelişmeler, yayılma yoluyla dışsal ekonomiler üretmektedir.

Uluslararası ticaret bir iktisat dalıdır ve uluslararası finans ile birlikte bir üst dal olan uluslararası iktisadı oluşturur.

2.2 İktisat,

Ekonomi, tutum bilimi ya da geçim bilimi; üretim, dağıtım, tüketim, ticaret, değişim ve bölüşüm ile ilgili etkinliklerin bütünü ile bu etkinlikleri inceleyen bir bilim dalıdır. Ekonomi kitaplarında geçen bir ekonomi tanımı ise: Ekonomi; sınırsız (sonsuz) insan ihtiyaç ve isteklerinin, sınırlı (kıt) üretim kaynakları ile en iyi şekilde nasıl giderilebileceğini inceleyen bir bilim dalıdır.

Bir etkinlikler bütünü olarak iktisat ya da ekonominin yapısı, uygarlık tarihi ve toplumsal yapılanmalar ile yakından ilişkilidir.

Daha genel olarak iktisat toplumların nasıl zenginleşeceği ve refah seviyelerinin artacağı sorusuna cevap arar. Bu süreçte izlenecek politikalar, işsizlik, enflasyon, üretim düzeyi gibi kavramlar iktisadın inceleme alanına girer.

2.3 Uluslararası ilişkiler

Uluslararası ilişkiler siyaset biliminin bir dalıdır ve "uluslararası sistem" içindeki aktörlerin, özellikle de uluslararası ilişkilerin temel aktörü olarak kabul edilen devletlerin diğer devletlerle, uluslar arası / bölgesel / hükümetler arası örgütler, çok uluslu şirketler, uluslararası normlar ve uluslararası toplumla olan ilişkilerini inceleyen disiplinler arası bir disiplindir.

Disiplinler arası bir disiplin olması sebebiyle siyaset bilimi, iktisat (uluslararası iktisat, uluslararası politik ekonomi), tarih (siyasi tarih), hukuk (anayasa hukuku, yönetim hukuku ve özellikle uluslararası hukuk), felsefe (siyaset felsefesi ve etik), sosyoloji, psikoloji, coğrafya, antropoloji gibi pek çok farklı disiplinden faydalanır.

Uluslararası İlişkilerin çalışma alanı oldukça geniştir. Küreselleşme ve bu olgunun uluslararası topluma ve devlet egemenliğine etkisi, sürdürülebilir kalkınma, nükleer yayılma, terörizm, organize suç, milliyetçilik, insan hakları, çevre sorunları, güvenlik ve insan kaçakçılığına kadar pek çok konuyu uluslararası düzeyde inceler.

2.4 Uluslararası Deniz Ticareti

Uluslararası ticaret deyince, deniz taşımacılığı veya deniz ticareti akla gelir. Dünya ticaretinde taşınan malın �’ı denizyoluyla gerçekleşir. Dünya Ticaret Örgütü WTO ^[1]  ticarette serbestleşme tedbirlerini ele alarak uygulama alanını, hizmet ticaretini, deniz ticaretiyle genişletilmesini esas almıştır. İki taraf arasında yapılan anlaşma ile malın alım ve satımının yapılması, taşımanın kolay ve ucuz olması nedeniyle denizyoluyla gerçekleşir.

Denizcilik, uluslararası sınırlar ve bölgeler arasında yapılan mal ve hizmetlerin yerine ulaşmasında önemli rol oynar. Malların denizyoluyla piyasaya girişteki sınırların belirlenmesi de önem kazanır.

2.4.1 Ürün,

Ürün, insanlar tarafından doğadan elde edilen ve üretilen yararlı şeyler, mahsuldür. Türlü endüstri alanlarında ham maddelerin işlenmesiyle elde edilen şeydir. Ürün, insanların tutum ve davranışlarıyla meydana getirilen şeylerdir.

2.4.2 Sanayi

Sanayi, devamlı veya belli zamanlarda, makine ve benzeri araçlar kullanarak bir madde veya gücün niteliğini veya biçimini değiştirerek toplu üretimde bulunan faaliyet dalıdır.

2.4.3 Fabrika

İçerisinde işlenmemiş veya yarı işlenmiş mamulün işçiler tarafından, makine, araç ve cihazların yardımıyla işlenerek tüketime hazır duruma getirildiği, bir  sanayi kuruluşudur. Fabrika terimi, söz konusu işlemlerin gerçekleştirildiği, belli bir büyüklüğe sahip endüstriyel yapılar için de kullanılır. Fabrikalar gerekli işgücü, sermaye ve tesis kaynaklarının bir araya gelmesi ile oluşur ve faaliyet gösterir.

2.4.4 İhracat

Bir malın yabancı ülkelere yapılan satışıdır. Bir malın uluslararası pazarda rekabet gücü döviz kuruyla da doğrudan ilgilidir. Ürün, ihracata yönelik biçimde kaliteli ve uluslararası standartlara ve piyasa şartlarına uygun biçimde üretilir. Üretilen ürün, yurtdışında pazarlanması, reklam ve tanıtımının yapılması, dış satımının gerçekleştirilmesi, en uygun ambalaj ve nakliye biçiminin seçilmesi, ihracatçının ülkesindeki dış ticaret mevzuatını bilerek zamanında gerekli işlemleri tamamlaması ve ürünün istenilen yere zamanında teslimine kadar uzanan çeşitli aşamalardan geçer.

İhracatçı gerçek usulde vergi mükellefi olup, bulunduğu ildeki Ticaret ve Sanayi Odalarına kayıtlı ve diğer kanunlara göre ihracat yapmasına bir engel bulunmayan gerçek veya tüzel kişi, tacirdir. İhracat yapan firma ihracat yapacağı ülke için hazırlamış olduğu formu Odalardan temin ederek doldurur. Yurt dışına gidecek malzemenin faturasını da ekleyerek bir dilekçe ile ilgili Odaya başvurur ve gerekli incelemeden sonra belgeler tasdik edilir.

İhracatçı Birliklerinin kapsamına giren malları ihraç edecek olan firmaların, Birliklere üye olmaları gerekmektedir. Birlik üyelik belgesine sahip olmadan bu malların ihracı yapılamaz.

2.4.5 İthalat

Yurtdışında üretilmiş malların, ülkedeki alıcılar tarafından satın alınmasıdır. Buna,  “Dışalım” da denir. İhracatın karşıtıdır ve onunla birlikte bir ülkenin dış ticaret dengesini oluşturur. İthalat, özel ya da tüzel kişilerce, kamu iktisadi kuruluşları ya da devlet tarafından doğrudan yapılabilir.

2.4.6 Ordino

Konşimentoda yazılı malların kısım kısım çekilebilmesini temin etmek üzere hazırlanan emir veya talimattır. Bir malı yükleme veya boşaltmadan önce gemi ve nakliye acentelerinden kaptana ya da nakliyeciye hitaben bir ordino (emir mektubu) verilir. Buna “teslim emri” de denir.

Malı yükletecek veya boşaltacak olan mal sahibi bu ordino ile geminin kaptanına ya da nakliyeciye başvurarak işlemini tamamlattırır. Mal noksansız yüklendikten sonra kaptan ordino yerine mal sahibine “Konşimento” denilen belgeyi verir. Ordino aynı zamanda konşimentoya karşılık eşyanın gümrüklü alanlardan çekilmesi için talimattır.  

2.4.7 Konşimento

Konşimento, ya da taşıma senedi (bill of lading) üzerinde yükleyici, alıcı, ihbar merciinden başlayarak her türlü bilginin yer aldığı kıymetli bir evraktır. Deniz taşımacılığının en önemli belgelerinden birini teşkil eder. Yük gemiye alındığında taşıyanın, yükü teslim aldığını tevsik eden kıymetli bir belge niteliğini taşır. ^[2]  Taşıyan, gittiği limanda bu belgeyi ibraz etmeleri halinde yükü teslim eder. Navlun sözleşmesi hükümlerine göre bu belge doldurulur.

Bu belgenin çeşitli rolleri vardır ve bu çok iyi bilinmelidir. Tarafların kimliği ve malın niteliği / aidiyeti açısından hiçbir kuşkuya yer verilmemelidir. Bununla birlikte bazı konuların dikkate alınması zorunludur. Bunlar kuramsal olarak:

a.)                 Konşimento tek yanlı olarak düzenlenir; yalnızca kaptan, ya da taşıyan tarafından imzalanır. Kaptan veya taşıyan tarafından yetki verildiği gemi acentesi tarafından da imzalanır. Konşimentoyu imzalayan kişinin ne sıfatla imzaladığı yazılmalıdır.

b.)                 Konşimentoda, yükün taşınmak üzere hangi limandan teslim alındığı ve nere­ye taşınacağı belirtilir.

c.)                 Konşimentoda açık ya da örtülü, yükün varma limanında, konşimentonun meşru hamiline teslim edileceği belirtilir.

d.)                 Konşimento, Türk Hukukunda "kıymetli evrak" diye anılan ve özel önemi olan senetlerden biridir. ^[3]

2.4.8 Olaylar Çizelgesi (Statement of Fact)

Deniz ticaretinde önemli belgelerden biridir. Alıcı ile satıcı arasında yapılan anlaşma gereği, sevk edilecek malın yükleme ve boşaltma limanlarında zamanın iyi kullanılmasını amaçlayan hukuki bir tutanaktır. Bu tutanakta, yükleme ve boşaltmanın günün hangi saatleri arasında kaç posta ile çalışıldığı, varsa arıza yüzünden veya hava şartlarından veya geminin yer değiştirmesi (shifting) gibi olaylar nedeniyle kaybedilen zaman gösterilir.

Bir gemi acentesinin dikkat ve titizlikle hazırlayacağı hukuki dokümanlardan biridir. Bu belgenin üzerinde geminin limana gelişi, demirlemesi, hazırlık mektubunun verilişi, kabulü, geminin rıhtım veya iskeleye yanaşma tarih ve saatleri, yük cinsi ve miktarı, günlük yükleme / boşaltma miktarları gibi bilgiler yer alır.

Gemi acentesi tarafından tanzim edilen “Olaylar Çizelgesi” nin üzerinde belirtilen hususlar, gerçek olayları yansıtır. Bu belgeye yazılan olaylar, öncelikle gemi jurnaline uygun olmalıdır. Yükleme veya boşaltmanın sonunda:

a.)             Gemi Kaptanı,

b.)             Geminin Acentesi,

c.)              Yükleyici veya alıcıları,

tarafından imzalanmalıdır.

Bu belge uluslararası ticarette alıcı, satıcı ve taşıyan için önemli belgelerden biridir. Herhangi bir anlaşmazlık konusunda başvurulacak ve kaynak olarak bakılacak gerçekleri yansıtan önemli ve imzalı bir belgedir.

2.5 Dış Ticarette Gemi Acenteleri    

Denizyolu ile yapılan taşımacılık, Milletlerarası Ticaret Odası (ICC) ^[4] tarafından belirlenen usul ve esaslara göre, bir maddenin amaçlarına yönelik olarak, tarafların talep ve talimatı üzerine veya bizzat kendi adına işlem yapan “Amir Banka”nın akreditif şartlarına bağlanan vesaik karşılığında yapılmaktadır. ^[5]    

Bir limandan diğer bir limana taşınması istenen bir ürün için, öncelikle yüke uygun bir geminin tahsis edilmesi, taşıma anlaşmasının (Charter Party) yapılması, yükleme ve boşaltma şartlarının ve liman acentelerinin belirlenmesi gerekir. 

Yükün taşınmasında atanan acente, atayanının çıkarlarını iyi şekilde korumasına, talimatlarını etkin ve hızlı biçimde yerine getirmesine, geminin gereksinim ve isteklerini, ticari çıkarlara uygun olarak yerine getirmesine özen gösterecektir.

2.5.1 Taşımanın gerçekleşmesi işinde “Liman Acentesi”nin görevleri:

a.)              Öncelikle atayanından C/P göre yük cins ve miktarı ile yükleme / boşaltma şartlarını istemelidir.

b.)              Yükleyici / alıcılarla temasa geçerek yükleme / boşaltmanın yapılacağı liman işletmesi konusunda mutabakata varmalıdır.

c.)              Gemi ile ilgili ihbarları, C/P hükümleri gereğince zamanında yükleyici / alıcılara vermelidir. Limanla ilgili bilgileri de taşıyana bildirmelidir.

d.)              Geminin gelişinde “Hazırlık Mektubu”nu gecikmeksizin vermeli ve onayını almalıdır.

e.)              Yükleyiciden yükün tanımını ve detay bilgilerini alarak “Yükleme Ordinosu” tanzim etmelidir.

f.)                Yükleme yapacak gemilerin yükleme planını gemi kaptanı ile mutabakat sağlayarak yükleme yapmalıdır.

g.)              Yükleme sırasında varsa oluşmuş hasarları veya gemiye yüklenen malın bir kısmı güverteye yüklenmişse, kaptan tarafından “Yükleme Ordinosu” üzerine bu bilgiler yazdırılmalıdır. Ayrıca bu bilgiler, Konşimento üzerine de aynen yazılmalıdır.

h.)              Yükleme ve boşaltmalarda, “Olaylar Çizelgesi” doğru ve silintisiz tanzim edilmeli ve yükleyici / alıcılara imza ettirilmelidir. 

i.)                 Konşimento, kurallara uygun olarak tanzim edilmeli ve gemi kaptanına imzalatılmalıdır. Konşimento, acente tarafından imzalanacak ise, taşıyan veya kaptandan yetki alınmalıdır.

Geminin kalkışında, liman acentesi tarafından tanzim edilen:

i.                   Yükleme Ordinosu,

ii.                 Konşimento,

iii.               Olaylar Çizelgesi,

dış ticaretin ve deniz taşımacılığının önemli ve ana belgeleri arasında yer alır.

2.5.2 Ulusal Gümrük İdareleri

Deniz sınırına sahip olsun veya olmasın her ülke vergiler konusunda kısıtlamalar koyar. İthalat ve ihracat kontrollerinin formlarında istatistik bilgileri tutar. Bir ihracat kontrolü gizlilik derecesi sınıflandırmasına sahip yüksek teknoloji ürünü mallar veya nadir bir kaynak olan önemli madenlerin satışları için özel bir ihracat ruhsatı şeklinde olabilir. İthalat kontrolü yerli üretimi korumak için malların değeri üzerinden gümrük vergisi konabilir.

Yükün gümrükten çekilmesi ve gümrük vergisinin ödenmesi yük sahibi ve onun adına hareket eden komisyoncusunun görevidir. Liman Acentesinin görevi, ithalat ve ihracat yükünün doğru ve eksiksiz olarak bildiriminin (manifestoların - özet beyanın) kaptan adına ulusal gümrük idaresine sunulmasını kapsar.

2.5.3 Diğer Resmi İdareler

Taşınan yüklerin üzerindeki her kısıtlama gümrük yetkililerinin ilgi alanında değildir. Bazı ülkeler hububat, selüloz ve canlı hayvan yüklerinin hasar görmesini veya hastalanmasını önlemek için tasarlanmış denetim ve yönetimlere sahiptir. Gemi Acentesi bulaşıcı haşarat veya virüs taşıma olasılığı bulunan yük hareketlerini gereken tarım veya benzeri yetkililerine bildirmek zorunda olabilir. Bu gibi yüklerin taşınabilmesi için, bulaşıcı hastalık taşımadıklarını belgeleyen özel sertifikalarının olması gerekebilir.

2.6 Dış Ticarette Gemi Acenteliği’nin yeri

Dış ticaret, bir takım toplumsal dav­ranış kurallarının benimsenip uygulanmasıyla gerçekleşebilir. Toplumun varlığı için vazgeçilmez nitelik taşıyan bu kurallar bütünü, toplumun düzenini oluşturur. Az veya çok etkili bir dü­zen olmadan toplum olmaz. Dış ticarette düzen, bir toplumu toplumsal, siyasal, ekonomik v.b. açılardan düzenleyen kurumlar ve yasalar dizgesidir. Düzen, her şeyin bir sırayla, bir amaca göre, kendine ay­rılmış, uygun yerde bulunması ve doğru biçimde işlemesini sağlar.

Dünya ticaretinde deniz taşımacılığının kural ve düzenin içinde gemi acentelerinin kendine ayrılmış özel bir yeri vardır. Bu önemli yer sayesinde, gemi acenteliği, bir kıyı devletinin deniz gücünün oluşması ve gelişmesinde belirgin bir etki meydana getirir. 

Açıklamalar              :

1.)             WTO World Trade Organization

2.)             TTK Mad.1097

3.)             TTK Mad. 743

4.)             ICC International Chamber of Commerce

5.)             ICC Milletlerarası Ticaret Odası Kararı m.2

Ruhi Duman

Bostancı, 18 Ocak 2009