Aylık Yazı Dizileri

1.)  Giriş

Gümrük, bir ülkeye giren ve ülke kanunlarının tanıdığı istisnalar dışında kalan her çeşit üründen ülke sınırlarında alınan vergi veya rüsumdur. Ülkelerarası ticarette, ürünlerin ihracat ve ithalatlarında beyan edildiği, gümrüğe tabi olan ürünlerde vergi alınan kontrol yeridir. Gümrük, uluslararası ilişkilerde devletin siyasi politikasını, çeşitli ülkelere yapılan siyasi ve ticari anlaşmaları, gümrük politikasını da belirler. Gümrük idareleri, devlet tarafından yönetilir.

Gümrük, insan sağlığı ve güvenliğinin sağlanması hayvan, bitki yaşam ve sağlığının korunması, kalite şartlarının yerine getirilmesi, çevrenin korunması, tüketiciyi yanıltıcı uygulamaların önlenmesi ve tüketicilerin doğru bilgilendirilmesini amaçlar. Bu meşru amaçların dışında, korumacı bir zihniyetle hazırlanan ve kabul edilen düzenlemelerin önemli ticari yansımaları bulunur.  

Gümrük, bir ülkenin diğer ülkelere, diğer ülkelerden kendi ülkesine yapmış olduğu ürün ihraç ve ithalatının miktar ve değer üzerinden istatistiğini oluşturur. Oluşturulan bu istatistik, Dünya Gümrük Örgütü’ne bildirilmek suretiyle dünyanın yıllık elleçlenen yük miktarı meydana gelir.

2.)  Uluslararası Hukuk

Uluslararası ticaretin gerçekleşmesi sırasında çeşitli kurallar vardır. Bunların başında Pazar oluşturması gelmektedir. Her ülke, bu pazardan payını almak için öncelikle ürünlerin seçimini yapar. Ürün siparişinin verilmesi, siparişin hazırlanması, ambalajlanması, sevkıyata hazır duruma getirilmesi,  sevkıyatın hangi yolla yapılması ve şartları, teslim alma ve teslim etme şartları, taşımanın gerçekleşmesi sırasında ürünlerin hasar ve zayi olması, hasar ve zayiin tazmin edilmesi gibi hususlar,  Dünya Ticaret Örgütü, tarafından belirlenen kurallara göre yapılır.

Dünya Ticaret Örgütü, uluslararası mal ticaretine ilişkin çok taraflı kuralların belirlenmesi, devletlerin birbirleriyle adil ve tam rekabet koşulları altında ticaret yapabilmeleri, serbest ticaret sistemini oluşturur.

Gümrük vergileri ve miktar kısıtlamaları uluslararası ticarette en çok bilinen ve etkileri  en fazla hissedilen önlemlerdir. Buna karşın, miktar kısıtlamalarının büyük ölçüde kaldırılması ve gümrük vergilerinin kademeli olarak indirilmesi, uluslararası ticaretin tam olarak serbestleşmesidir.

Meşru amaçları dışında kullanılan standartlar, teknik düzenlemeler ve uygunluk değerlendirmesi prosedürleri serbestleşen ticaret ortamında uluslararası ticaretin önündeki yeni engeller gibi hususlar, ekonomik ilişkilerde artan gerginliklerin giderilmesi, uluslararası hukuk çerçevesinde kurulan örgütler ve bu örgütlerin almış olduğu kararlar ile kolaylaştırılarak basite indirilmesidir.

Uluslararası ticaretin işleyişi, Dünya Ticaret Örgütü tarafından belirlenen kurallar ile ülkelerarası ticaret yapılır. DTÖ tarafından konulan kurallar, Dünya Gümrük Örgütü (DGÖ) tarafından uygulanmak kaydıyla ülkelerarası ticaret gerçekleşir. Her iki örgüt, birlikte çalışır, biri kural koyar, değeri ise bu kuralı uygular. Her ülkenin bu işlerle ilgili örgütleri vardır. Her ülkenin bu örgütleri, DTÖ ve DGÖ ile temas kurar ve bilgi sağlar.

a.) Dünya Ticaret Örgütü

Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi amacıyla 50’ye yakın ülke temsilcisi 1947-48’de Havana’da bir araya gelerek, "geçici olarak" Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) (1) imzalandı. GATT daha sonra sürekli bir kuruluş haline geldi. Bu kuruluşun temel amacı, mal ticaretine ilişkin çok taraflı kuralları belirleyen,  üye devletlerin birbirleriyle adil ve tam rekabet koşulları altında ticaret yapabilecekleri serbest ve açık bir ticaret sistemi oluşturmaktır.

GATT içerdiği kurallar itibariyle temelde dört ilkeye dayanmaktadır. Bu dört temel ilke;

·                    Gümrük vergilerinin indirilerek konsolide edilmesi,

·                    En çok kayrılan ülke kaydı,

·                    Uygulamada şeffaflığın sağlanması,

·                    Ulusal düzeyde ayırımcılık yapma yasağı

olarak özetlenebilir.

GATT kapsamında 1947–1993 yılları arasında çok taraflı ticaret müzakeresi (round) yapıldı. GATT çerçevesinde yapılan round’ ların sonuncusu olan Uruguay Turu 1993’te tamamlandı. Daha önce dışarıda bırakılan fikrî haklar ve hizmet ticareti gibi konuların anlaşmalar kapsamına dahil edilmesiyle Dünya Ticaret Örgütü DGÖ (WTO), (2) nün kuruluşu da bu turda gerçekleşti. DTÖ, temelinde devletlerin işbirliği ilkesi olan müzakerelere dayalı GATT’ dan farklı olarak sürekli bir örgüt ve anlaşmazlıkları çözme gibi güçlü yetkilerle kuruldu.  DTÖ 1 Ocak 1995 tarihinde fiilen çalışmaya başladı ve Uruguay Anlaşmaları yürürlüğe girdi. (3)

GATT 1994 Anlaşması’nın eklerinde yer alan anlaşmalarda, bunlara bağlı hukuki metinlerle ilgili hususlarda, üye ülkeler arasında ticari ilişkilerin sürdürülmesi, DTÖ tarafından yürütülmesi kararı alındı. Bunlar:

·                    Mal Ticaretinde Çok Taraflı Anlaşmalar,

·                    Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması–1994,

·                    Tarım Anlaşması,

·                    Bitki ve Hayvan Sağlığı Önlemleri Uygulama Anlaşması,

·                    Tekstil ve Giyim Anlaşması,

·                    Ticarette Teknik Engeller Anlaşması,

·                    Ticarette Bağlantılı Yatırım Tedbirleri Anlaşması,

·                    Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması-1994’ün VI’nci Maddesinin Tatbikine İlişkin Anlaşma,

·                    Sevk Öncesi İnceleme Anlaşması,

·                    Menşe Kuralları Anlaşması,

·                    İthalat Lisansları Anlaşması,

·                    Sübvansiyonlar ve Telâfi Edici Tedbirler Anlaşması,

·                    Koruma Tedbirleri Anlaşması.

Bu anlaşmalardan "GATT Anlaşmasının VII. Maddesinin tatbikine İlişkin Anlaşma" hükümleri, eşyanın gümrük kıymeti uygulamasına temel teşkil ettiğinden önem arz etmektedir. GATT 94 ile mal ticaretini düzenleyen diğer anlaşmalar:

·                    Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS), (4)

·                    Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS), (5)

·                    Ticaretle Bağlantılı Yatırım Önlemleri (TRIMS), (6)

Bunlar, Dünya Ticaret Örgütü hukuki sisteminin üçayağını oluşturmaktadır. Hizmet Ticareti Genel Anlaşması’nın amacı, mal ticaretini düzenleyen kuralların hizmet ticaretini de kapsayacak şekilde genişletilmesi şeklindedir. Ticaretle Bağlantılı Fikrî Mülkiyet Hakları Anlaşmasında ise, sınaî, ticari ve fikrî mülkiyet hakları konuları düzenlenmiştir.

b.)  Dünya Gümrük Örgütü (7)

Dünya Gümrük Örgütü (DGÖ), (WCO) (8) ulusal gümrük idarelerinin etkili ve verimli çalışmalarını sağlamak ve geliştirmek amacıyla kurulmuş, bağımsız, hükümetler arası bir kuruluştur.

Dünya Gümrük Örgütü’nün kuruluşu, 1947 yılında Avrupa Ekonomik İşbirliği Komitesi’nde yer alan 13 ülkenin bir Çalışma Grubu kurmalarına dayanmaktadır. Çalışma Grubu, 1948 yılında Ekonomik Komite ve Gümrük Komitesi olmak üzere iki komite oluşturulmasına karar vermiştir. Ekonomik Komite, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü, Gümrük Komitesi de daha sonra Dünya Gümrük Örgütü adını alacak olan Gümrük İşbirliği Konseyi’nin temelini oluşturmuştur.

Gümrük İşbirliği Konseyi’ni oluşturan sözleşme, Türkiye’nin de aralarında bulunduğu kurucu üyeler tarafından 1950 yılında imzalanmış ve 1952 yılında yürürlüğe girmiştir. İlk Konsey toplantısı 26 Ocak 1953 tarihinde 17 Avrupa ülkesinin katılımıyla Brüksel’de yapılmıştır. 1994 yılında yapılan Konsey toplantısında, çalışmalarını ve fonksiyonlarını daha iyi yansıtacağı mütalaası ile çalışmalarında “Dünya Gümrük Örgütü” adının kullanılmasına karar vermiştir.

1.) Dünya Gümrük Örgütü’nün Amaçları

          DGÖ bu amacı gerçekleştirebilmek için;

a.)     Uluslararası eşya ticaret ve sınırlar arası insan geçişiyle ilgili gümrük rejimlerinin ve işlemlerinin basitleştirilerek uyumlaştırılması ve aynı şekilde uygulanabilmesini temin edecek uluslararası belgelerin (sözleşme, tavsiye kararı vb.) geliştirilmesi,

b.)     Gümrük işlemlerini basitleştirirken, mevzuatın etkin uygulanmasını ve gümrük suçlarıyla etkin mücadele edilebilmesini temin edecek işbirliği ortamını yaratacak tedbirlerin alınması,

c.)      Değişen şartlara ve mevzuata uyum sağlanması bakımından üye ülkelere teknik yardım sağlanması,

d.)     Gerek üye ülkeler arasındaki, gerek diğer uluslararası kuruluşlarla olan işbirliğinin geliştirilmesine yönelik girişimlerde bulunulması,

e.)      Gümrük idarelerindeki insan kaynakları yönetimi, şeffaflık, dürüstlük konuları ile çalışma yöntemleri ve yönetim hususlarında iyileşmeler sağlayacak girişimlerin desteklenmesi amacıyla çalışmalar yapmaktadır.

c.)  Temel Sözleşmeler ve Tavsiye Kararları

Gümrük İşbirliği Konseyi’nin Kuruluşu Hakkındaki Sözleşme, Örgüt’ ün kuruluşuna ilişkin temel belgedir. Örgüt, 1953 yılında çalışmalarına başladıktan sonra, çeşitli sözleşmeler, tavsiye kararları ve düzenlemeler yaparak, bunların uygulanması bakımından gerekli teknik yardım ve eğitim faaliyetlerini de yürütmüştür.

Bu çerçevede, Dünya Gümrük Örgütü bünyesinde oluşturulan komiteler ve/veya alt komitelerde çalışmalar yapılmış, bu çalışmalarda ortaya çıkan sözleşme ve tavsiye kararı taslakları Konsey’ in onayına sunulmuştur.

Bu sözleşmeden sonra yapılan çalışmalar sonucu kabul edilen, muhtelif gümrük işlemlerine ilişkin temel düzenlemeleri yapan, temel gümrük uygulamalarında birliği ve aynı zamanda basitleştirmeyi sağlamayı amaçlayan, gümrük işlemlerinin yanında gümrük mevzuatında aykırılıkları da önlemeye çalışan sözleşmeler kabul edilmiştir.

Sözleşmeler, gümrük işlemleri ile ilgili temel düzenlemeleri yaparken, tavsiye kararları, gümrük işlemleri ile ilgili uygulamaları kolaylaştırmak ve uygulamada birliği sağlamak amacıyla hazırlanan ve Konsey tarafından kabul edilen belgelerdir.

c.) Uluslararası Sözleşmeler

Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu taraf olunan Uluslararası Sözleşmeler, gümrük alanında imzalanmış bulunan ve ülkemizin taraf olduğu uluslararası anlaşmalar:

·                    1956 tarihli Karayoluyla Eşya Taşıma (CMR) Sözleşmesi,

·                    1978 tarihli CMR Protokolü,

·                    1954 tarihli Turistik Kolaylıklar Sözleşmesi,

·                    1954 tarihli Özel karayolu Taşıtlarının Geçici İthaline İlişkin Sözleşme,

·                    1959 tarihli Uluslararası TIR Sözleşmesi,

·                    1975 tarihli Uluslararası TIR Sözleşmesi,

·                    1972 tarihli Uluslararası Konteyner Gümrük Sözleşmesi,

·                    1960 tarihli Paletlere İlişkin Gümrük Muameleleri Sözleşmesi.

d.)  Dünya Gümrük Örgütü Bünyesinde Bulunan Komiteler

DGÖ bünyesinde çalışmaları yürüten komiteler vardır. DGÖ’ ne üye ülkelerin katılabildiği toplantılar yılda en az bir defa yapılmaktadır. DGÖ üyesi ülke sayısının salt çoğunluğu ile toplanıp, katılanların salt çoğunluğu ile kararlar almaktadır.

Dünya Gümrük Örgütü bünyesinde zaman zaman geçici bir süre görev yapmak üzere muhtelif çalışma grupları da oluşturulabilmektedir.

Bu komiteler, çalışma konuları itibariyle:

i. Kaçakçılıkla Mücadele Komitesi

Kaçakçılıkla Mücadele Komitesi “Enforcement Committee”, DGÖ’ nün gümrük suçları ve kaçakçılıkla mücadele faaliyetleri alanında çalışmalar yapmaktadır. (Fikrî Mülkiyet Hakları Görev Gücü, Ticari Kaçakçılık Çalışma Grubu vb.).

ii.   Daimi Teknik Komitesi

Daimi Teknik Komite “Permanent Technical Committee”, genel gümrük mevzuatı ve düzenlemeleri konusunda çalışmalar yürütmektedir. Ancak; gümrük mevzuatının tarife, kıymet ve menşe ile ilgili kısımlarındaki çalışmalar bu konularla ilgili olarak kurulmuş komiteler tarafından yürütülmektedir. (Konteyner Sözleşmesi İdari Komitesi, İstanbul ve ATA Sözleşmeleri İdari Komitesi vb.).

iii.                    Armonize Sistem Komitesi

Armonize Sistem Komitesi “Harmonized System Committee”, gümrük işlemine konu eşyanın tanımlanması ve buna göre tarife cetvelinin oluşturulması konuları ile ilgili çalışmalar yapmaktadır. Komite toplantılarına Armonize Eşya Tanımı ve Kodlama Sistemi Hakkındaki Uluslararası Sözleşmeye “International Convention on the Harmonized Commodity Description and Coding System” taraf ülkelerin temsilcileri iştirak edebilmektedir.

Komite’ye bağlı olarak faaliyette bulunan; Armonize Sistem Gözden Geçirme Alt Komitesi ile Bilimsel Alt Komite, Komite’nin çalışmalarına yardımcı olmaktadır.

iv.                    Kıymet Teknik Komitesi

Kıymet Teknik Komitesi “Technical Committee on Customs Valuation”; GATT 1994’ün VII. Maddesinin Uygulanması Hakkındaki Anlaşma uyarınca DGÖ bünyesinde oluşturulmuştur. Komite’de, gümrük kıymetinin belirlenmesindeki teknik konuların görüşülerek karara bağlanması ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. Anlaşmaya taraf ülke temsilcileri üye sıfatıyla, DGÖ üyesi olup anlaşmaya taraf olmayan ülke temsilcileri de gözlemci statüsünde toplantılara katılabilmektedir. Komite üyelerinin salt çoğunluğu ile yılda iki defa toplanmakta olup, katılanların 2/3 çoğunluğu ile karar almaktadır.

v.                      Menşe Kuralları Teknik Komitesi

Menşe Kuralları Teknik Komitesi “Technical Committee on Rules of Origin”; GATT 1994’ün eki Menşe Kuralları Anlaşması uyarınca DGÖ bünyesinde oluşturulmuştur. Anlaşmaya taraf ülke temsilcileri üye sıfatıyla, DGÖ üyesi olup anlaşmaya taraf olmayan ülke temsilcileri de gözlemci statüsünde toplantılara katılabilmektedir.

3.) Ulusal Hukuk

Ülkelerarası ticarette, ürünlerin sınır kapılarından geçerken beyan edilen, ihraç ve ithal ürünlerin ve bu ürünler üzerinden vergilendirilmesi, ulusal ve uluslararası hukuk mevzuatı üzerinden işlem görür. İki veya daha fazla ülkenin bir araya gelerek, kendi toprakları arasında malların serbest dolaşımını sağlamaları, gümrük vergilerini karşılıklı kaldırmaları ve üçüncü ülkelere karşı aynı gümrük vergilerini uygulamaları hukuki anlaşmalar çerçevesinde yapılır.

Gümrük, ülkelerarası ticareti gerçekleştiren bir örgüt olup, ülkemizde bu görev, devlet adına,  T.C. Başbakanlık Gümrük Müsteşarlığı tarafından yürütülmektedir.

a.)  Gümrük Teşkilatı

Cumhuriyet dönemi başında gümrüklere sahip çıkıldı. Başlangıç yıllarında gümrük mevzuatı çeşitli kanun, kararname ve tefsirlerle oldukça dağınık bir uygulama içindeydi. Gümrüklerle ilgili köklü tedbirler alınarak Maliye Bakanlığı’na bağlı bir Umum Müdürlük ile idare edildi. Cumhuriyetin ilk dokuz yılında gümrüklerin bu teşkilat yapısı devam etti.

Bu dönemde, gümrük Teşkilatı’nın idari yapısında da çok önemli bir değişikliğe gidilerek, 29 Aralık 1931 tarihli ve 1909 sayılı Kanun’ la Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti kuruldu.  Kuruluşundan tam dört yıl sonra Bakanlığın teşkilat ve vazifelerine dair kanun hazırlanarak,. 9.10.1935 tarih ve 2825 sayılı "Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti’nin Teşkilat ve Vazifelerine Dair Kanun" yürürlüğe girdi. Bu kanun hükümlerine göre, kuruluş sırasında Vekâletin ana hizmet birimleri Gümrükler Umum Müdürlüğü, İnhisarlar Umum Müdürlüğü ve yarı askeri görünümlü hüviyetteki Gümrük Muhafaza Umum Kumandanlığı’ndan oluşuyordu. Vekâletin taşra teşkilatı ise, gümrük ve gümrük muhafaza kuruluşları itibariyle Başmüdürlük, Müdürlük, Baş memurluk, Amirlik ve Memurluk şeklinde düzenlenmişti.

Gümrük ve Tekel Bakanlığı 1983 senesinde kaldırılmış, 13.12.1983 günlü 178 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Maliye ve Gümrük Bakanlığı kurulmuş ve Gümrük ve Tekel Bakanlığı’nın merkez ve taşra teşkilatı da yeni kurulan bu Bakanlığın bünyesi içinde aynen yer almıştır.

Tarihi gelişimi içinde, 1983 yılında Maliye Bakanlığı ile birleştirilen ve bir anlamda tekrar Maliye Bakanlığı’na bağlanmış olan Gümrük Teşkilatı’nın bu yapısı 1993 senesine kadar sürdü. 2.7.1993 günlü 485 sayılı "Gümrük Müsteşarlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname" ile gümrükler, tekrar Maliye Bakanlığı’ndan ayrılarak, Başbakanlığa bağlı T.C. Başbakanlık Gümrük Müsteşarlığı olarak adlandırıldı.

b.)  Hukuk

1.    Kaçakçılığın  Men ve Takibine Dair Kanun.

Cumhuriyet döneminin başlangıç yıllarında gümrük mevzuatı çeşitli kanun, kararname ve tefsirlerle oldukça dağınık bir uygulama içindeydi. Cumhuriyetin ilk dokuz yıllık döneminde, önce müeyyide olarak yeterli bulunmasa da, 1126 ve 1510 sayılı Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanunlar yürürlüğe konuldu.

Uygulamaya konulan 1510 sayılı kanuna göre, daha ağır müeyyideler taşıyan, 1918 sayılı "Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanun" 1932 yılında yürürlüğe konuldu.

Uzun yıllar yürürlükte kalan 1918 sayılı kanun, günün şartlarına ve AB uyum yasalarına uyarlanarak, 5607 Sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu 21.3.2007 tarihinde yürürlüğe girdi. 

2.    Gümrük Tarifesi Kanunu

Yeni Gümrük Tarifesini hazırlamak üzere Bakanlar Kurulu Kararı ile bir komisyon kurulmuş ve sonuçta, spesifik sistemi esas alan 1.6.1929 tarihli 1499 sayılı "Gümrük Tarifesi Kanunu" ilk defa çıkarılarak 1 Ekim 1929 tarihinde uygulanmaya başlanmıştır. Böylece gümrük mevzuatı ilk defa bir bütünlük kazanmıştır.

1499 sayılı kanunla, Türkiye’ye getirilen eşyadan her 100 Kg.ı üzerinden alınan gümrük vergilerinin, bu defa kıymet üzerinden alınmasına dair, "Advalorem" esasına (pahasına göre, kıymeti üzerinden) 474 sayılı "Gümrük Giriş Tarife Cetveli Kanunu", 14.5.1964 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

3.) Gümrük Kanunu

Cumhuriyet öncesi 1918 yılında uygulamaya konulan Gümrük Kanunu, günün değişen ekonomik şartları karşısında yetersiz kaldığından, bu konuda da yapılan yeni çalışmalar sonucu hazırlanan 2 Mayıs 1949 tarihli 5383 sayılı Gümrük Kanunu yürürlüğe konuldu. Bu kanun Cumhuriyet döneminin ilk Gümrük Kanunu’dur.

Ekonomik şartlarından kaynaklanan gereklilik nedeniyle yeni bir gümrük kanunu tasarı çalışmalarına başlanmıştır.  Hazırlanan bu tasarı, yasama organına gönderilmiş ve tasarı kabul edilerek, 5383 sayılı kanunun yerine, 19 Temmuz 1972 tarihli l615 sayılı Gümrük Kanunu, 1 Şubat 1973 tarihinde yürürlüğe girdi.

Uluslararası Gümrük Birliği’ne uyum sağlamak, sosyal ve iktisadi şartların, yapılan anlaşmaların getirdiği nedenlerden dolayı, 1615 Sayılı Gümrük Kanunun yerine geçmek üzere, 4458 Sayılı Gümrük Kanunu 19.10.1999 tarihinde kabul edilerek yürürlüğe girdi.

2000/69 sayılı 4458 Sayılı Gümrük Kanununun Bazı Maddelerinin uygulanmasına dair Bakanlar Kurulu Kararı. (9)

4458 sayılı Gümrük Kanununun 131 inci maddesi gereğince; bu kanunun bazı maddeleri ile alınan gümrük ithal vergilerinden tam muafiyet, kısmi muafiyet, vergilerin kaldırılması, vergi karşılığı teminat alınması veya kaldırılması, geçici ithalat rejiminin uygulanabileceği haller ve özel şartların uygulanması, gümrük vergilerinin azaltılma ve çoğaltılması, Bakanlar Kurulu Kararıyla belirlenmektedir.

4458 Sayılı Gümrük Kanununun uygulanmasına dair “Gümrük Yönetmeliği” ile yine bu kanuna dayalı olarak “Gümrük Muhafaza Görev Yönetmeliği” de çıkarılarak yürürlüğe konmuştur.

4.) Gemi Acenteliği ve Gümrük Mevzuatı

Sahil Gümrükleri, hem iç hem de dış ticaret ürünleri için denize çıkış bölgeleridir. Bu bölgelerde denizyoluyla yapılan ihracat ve ithalat limanlarında gemi acenteleri bulunur. Coğrafi konum itibariyle taşıyan, yabancı ülke limanlarına gönderdiği gemisini, gittiği limanda görev ve sorumluğunu üstlenecek, işlerini yönlendirecek ve yönetecek, hak ve menfaatlerini korumak üzere bir gemi acentesi tayin eder.

Gemi acenteleri, ürünlerin yükleme ve boşaltmasıyla ilgili, taşıyan ve kaptan adına gümrüğe ve limana; geminin adı ve bayrağını, yük cins ve miktarını, yükleyici veya alıcısını bildirmek suretiyle:

·        Liman Başkanlığı’ndan,

·        Gümrük İdaresinden

izin almakla yükümlüdür. 

a.)  Gemi Acenteliğinin Oluşması

Gemi Acenteleri, taşıyan adına temsil etme yetkisine sahiptirler. Temsil etme yetkisine sahip olabilmeleri için önce, Türkiye Gümrük Bölgesinde yerleşik kişi ve kuruluş olmaları, Türk Ticaret Kanunu hükümlerini yerine getirmeleri, vergi mükellefi olmaları, Deniz Ticaret Odası’na kayıtlı bulunmaları ve T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı’ndan alınan “Gemi Acenteliği Yetki Belgesi” ne sahip olmaları gerekir.

b.)  Gemi Acenteliği’nin Tescili

(a) maddesindeki bu belgelere sahip olan kişi ve kuruluşlar, gümrük idarelerine Gemi Acentesi olduklarını, bir başka kişi adına veya hesabına hareket ettiklerini tescil etmeleri yasal zorunluluktur. Gümrük İdarelerine tescil olmaları için: (10)

i.                  Ticaret Sicil Gazetesi,

ii.                Temsil eden kişilerin imza sirküleri,

iii.              Oda Sicil Kayıt Belgesi,

iv.              Acentelik anlaşması veya vekâletname,

bir dilekçe ekinde gümrük idaresine ibraz etmeleri gerekir.

c.)  İş takibi için daimi izin kartı

Gümrük idarelerine yapılan bu tescilden sonra, yine bu idarelerde iş takip edebilmeleri için daimi izin kartı almaları zorunludur. (11)

d.)  Gümrük Mevzuatı

Denizyolu ile ihraç ve ithal edilecek ürünlerin gümrük ödemeleri, çıktıkları limanda değil, gönderildikleri ülke limanlarında ödenir. Ürünün çıkış yaptığı limanlarda ilgili tüccara, ürünün cins ve miktarını belirten belge, ürünün ulaştığı bu belgede yazılı değerler üzerinden gümrük vergi ve resimleri ödenir. Bu ödendi belgesi, kaçak mal satışının bir nevi kontrol edilmesi anlamına gelir. Devletler, kendi ürünlerini korumak için tedbirler alarak himayeci politikalarla gümrük duvarları oluştururlar ve kotalar koyarlar.

i.       Taşıtların Gümrük Gözetimi

Gemilerin Türkiye Gümrük Bölgelerine giriş ve çıkışı, gümrük kapılarından yapılır. Türkiye Gümrük Bölgesine giren veya çıkan taşıtlar gümrük gözetimine tabidir. Bunlar, yürürlükteki mevzuat hükümlerine uygun olarak, gümrük idareleri tarafından denetlenir. (12)

ii.     Yasaklar

Yabancı limanlardan gelen gemiler, Gümrük Bölgesine girmelerinden itibaren beklenmeyen haller veya mücbir sebep olmadıkça, gidecekleri limana göre mutat olan rotayı değiştiremez, yolda duramaz başka gemilerle temas edemezler. Gümrük idaresi bulunmayan yerlere yanaşamazlar. Gümrük memurları gemiyi, yükünü ve bunlara ait gerekli tüm defter, belge ve kayıtları denetlemeye, gerektiğinde ambarları ve eşya bulunan diğer yerleri mühür altına alma yetkisine sahiptir. (13)

iii.   Bildirim

Yabancı limanlardan gelip Türk limanlarına girecek olan gemiler, gümrük denetlemesi yapılmak üzere belirli yerlerde durur veya yol keserler. Yabancı limanlardan gelen veya Türkiye’den yabancı limanlara giden gemiler,  geliş ve gidişlerinden en az üç saat önce acentesi tarafından ilgili gümrük idarelerine bildirilir. Gemi adamları ve yolcuları ile gemilere girip çıkacak görevli ve acenteler, yetkili gümrük idarelerine ait kapılardan giriş ve çıkış yaparlar. (14)

iv.  Gümrük Kontrolü ve Beyan

Yabancı limanlardan gelen yüklü gemiler, girişinden itibaren yürürlükteki mevzuat hükümlerine uygun olarak gümrük idareleri tarafından denetlenir. Getirilen yük, acentesi tarafından gemi kaptanı adına gümrüğe sunulur. Gümrüğe sunulan eşyanın gümrüğe sunulmasını takip eden ilk iş günü mesai bitimine kadar ilgili gümrük idaresine bir özet beyan vermekle yükümlüdür. Özet beyan; yük ve eşyayı getiren gemi kaptanı adına gemi acentesi tarafından verilir. (15) 

v.    Ülke Hukukuna Saygı

Ülkemize yolcu ve yük taşıyan her türlü deniz taşıtları karasularımıza girdiği andan itibaren, tümüyle ülkemizin hukukuna tabi tutulur. Belirlenen bu kurallara uymayan ve bu kuralların dışında hareket eden deniz taşıtı kaptan ve işleticilerine, cezai hükümler uygulanır. (16)

vi.  Beyan etme zorunluluğu,

Gemi kaptanı, Türk karasularına girdiğinde, gümrük tarafından belirlenen ilk kontrol sırasında IMO tarafından belirtilen belgeleri, kurallara uygun olarak  beyan yapmak zorundadır.(17)

vii. Kaçakçılıkla Mücadele

Türk limanlarından yapılan ihracatlarda, beyanname ve eki belgelerde gösterilen ile gerçekte ihraç edilen eşya arasında yüzde onu aşmayan bir fark bulunması halinde 4458 sayılı Gümrük Kanun hükümleri uygulanır. Yüzde onu aşan konularda ise, 5607 Sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu hükümleri uygulanır. (18)

viii.                      Transit Ticareti

Ülkemizin bulunduğu coğrafi konumu itibariyle, uluslararası deniz taşımacılığında “Transit Ticareti” ne uygun ülkelerin başında gelir. Gerek Akdeniz ve gerekse Karadeniz ülkelerine ve limanlarına yakınlığı itibariyle son derece elverişli duruma sahiptir.

Dünya ticaret hacminin büyümesi ve bu büyümenin yol açtığı büyük tonajlı gemiler ile uzak mesafelerden muhtelif komşu ve yakın limanlar için yüklediği ürünleri yurdumuza getirerek serbest bölgelerdeki limanlarımıza gümrük sahasına boşaltılması ve buralardan da gideceği limanlara aktarma yapılması “Transit Ticareti” hükmündedir. “Transit Ticareti”, Türkiye gümrük bölgesinde, bir yerden diğer bir yere “Transit Rejimi” hükümleri çerçevesinde nakledilmek üzere gümrüğe sunulur. (19) 

Bunlar sırasıyla:

·         Eşyanın gümrüğe sunulması,

·         Özet beyan verilmesi,

·         Eşyanın geçici bir depolama yerine alınması ve     ürünlerin gideceği limanın belirlenmesi,

gerekir. (20)

ix.  İhracat Özet Beyanın Tescili

Türk limanlarından yabancı ülkelere yapılacak ihracat yüklemelerinde, yürürlükte bulunan mevzuat hükümleri gereğince gümrük idareleri tarafından yapılır. (21) Yurt dışına ihraç edilen yüklerin çıkış Özet beyanı, geminin çıkışını müteakip ilk iş günü içinde gemi kaptanı adına acentesi tarafından gümrük idaresine verilir.(22) 

x.    Özet Beyanını İmza Yetkisi

Gümrük idarelerine verilen Özet Beyanlar, gemi acenteliği yapan kişi ve kuruluşların firmalarını temsil ve ilzam eden kişiler ile firmaları adına temsil yetkisi almış kişiler tarafından imza edilir. (23)

xi.  Gemiye yakıt, kumanya, su ve malzeme verilmesi

Gemilerin yapacakları seferle ilgili ihtiyacı olan yakıt, kumanya, yedek parça, boya ve malzeme vb. gibi ihtiyaç maddelerinin teslimi için, yürürlükteki mevzuat hükümlerine göre gümrük idarelerinden izin alınması zorunludur. (24)

xii. Konteyner

Emniyetli Konteynerler için Uluslararası Sözleşme, (CSC) 1972 (25) Konteynerlerle İlgili Gümrük Sözleşmesi’nin 4 No.lu ekinde yer alan teknik şartlara uygun olarak imal edilmiş, yine bu Sözleşmenin 5 No.lu ekinde gösterilen yöntemlerden birine göre onaylanmış olan ve taşıma işlerinde kullanılan büyük sandık veya benzeri özellikleri olan bir taşıma aracıdır.

1972 Konteynerlerle İlgili Gümrük Sözleşmesi’nin 4 No.lu ekinde belirtilen kural ve şartlara uygun bulunması nedeniyle 5 No.lu ekinde gösterilen yöntemlerden birine göre ilgili ülkelerce gümrük mührü altında taşımacılık için onaylanmış konteynerlerin geçici girişine gümrük idarelerince izin verilir.

1972 Konteynerlerle İlgili Gümrük Sözleşmesinin 4 No.lu ekinde belirtilen teknik şartları taşımadığı anlaşılan konteynerlerin ilgili ülkelerce verilmiş gümrük mührü altında eşya taşımasına dair onay plakası olsa dahi, geçici girişine izin verilmez. Ancak, konteyner içindeki eşyanın tam tespiti yapılarak, teknik şartları taşıyan ve uygunluk belgesine haiz bir başka konteynere gümrüğün gözetiminde aktarılmasına izin verilebilir. (26)

a.)  Konteynerin Yurda Geçici Girişi

Türkiye’ye girişi yapılacak konteynerin sahibi, işletmecisi veya bunları temsil eden Gemi Acenteleri tarafından Giriş Konteyner Kayıt ve Takip Formu’nun ilgili bölümleri doldurularak gümrüğe ibraz edilir. Giriş Konteyner Kayıt ve Takip Formu Giriş (A), Mükellef (B) ve Çıkış (C) olmak üzere 3 parçadan oluşur.

Konteynerin sahibi, işletmecisi veya bunları temsil eden Gemi Acenteleri tarafından giriş gümrüğüne verilen Giriş Konteyner Kayıt ve Takip Formu’nun (A) nüshası gümrük idaresince alınır. (B) ve (C) parçalarına giriş tescil tarih ve sayısı işlenerek Gemi Acentelerine geri verilir. (27)

b.)            Konteynerin Yurtta Kalma Süresi ve Süre Uzatımı

Giriş Konteyner Kayıt ve Takip Formunun tescil tarihinden itibaren konteynerin 6 ay içerisinde yeniden ihracı zorunludur. Ancak, taahhütnamede belirtilen 6 aylık sürenin bitiminden önce olmak kaydıyla sahibi, işletmecisi veya bunların temsilcileri mücbir sebep belgesi ibraz edilmeksizin ilgili gümrük müdürlüğünden ek süre talebinde bulunur. Gümrük, 6 ayı geçmemek üzere Giriş Konteyner Kayıt ve Takip Formu’nun (B) ve (C) parçalarının ilgili bölümlerini işlemek suretiyle süre uzatımını yapar. Bundan sonraki süre uzatım talepleri ise Başmüdürlüklerce karşılanır.

c.)  Süresi İçinde Konteynerlerin Çıkışı

Türkiye’den çıkışı yapılacak konteynerin sahibi, işletmecisi veya bunları temsil eden Gemi Acenteleri, Giriş Konteyner Kayıt ve Takip Formu’nun (B) ve (C) parçalarını gümrük idaresine ibraz eder. Gümrük idaresi çıkış tescil tarih ve sayısını (B) ve (C) parçalarına işleyerek konteynerin yurtdışına çıkışına izin verir.  (28)

d.)   Sözleşme ve Yönetmelik Hükümlerine Aykırı Harekette Bulunanlar

1972 Konteynerlerle İlgili Gümrük Sözleşmesi ve Yönetmelik hükümlerine aykırı harekette bulunanlar hakkında, 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu, 4458 sayılı Gümrük Kanunu ve diğer mevzuat hükümleri uyarınca yasal işlem yapılır. (29)

Açıklamalar :

1.)  G.A.T.T. General Agreement on Tariffs and Trade

2.)  WTO World Trade Organization

3.) Türkiye, Genel Anlaşmaya 21.12.1953 tarihinde katıldı. Ülkemiz tarafından da kabul edilen Nihai Senet çerçevesinde imzalanan ve DTÖ’yü kuran Marakeş Anlaşması, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde 31.12.1994’den itibaren geçerli olmak üzere 25.2.1995 tarihinde onaylanmıştır. DTÖ’ye Türkiye’nin üyeliği 26 Mart 1995 tarihinde başlamıştır.

4.)  GATS General Agreement on Trade in Services.

5.)  TRIPS  Trade-Related aspects of Intellectual Property Rights 

6.)  TRIMS Trade-Related Investment Measures

7.) Nurdan Bayraktar-Oğuz Ünal Uluslar arası Ekonomik Sorunlar Dergisi

8.)   WCO World Customs Organization.

9.)  2000/69 Bakanlar Kurulu Kararı, (05.02.2000 t. 23955 s. R.G. ile yayımlanmıştır.

10.)  Gümrük Kanunu Md. 5

11.)  Gümrük Kanunu Md. 225

12.)  Gümrük Kanunu Mad.35

13.)  Gümrük Kanunu Mad.34

14.)  Gümrük Kanunu Mad.34

15.)  Gümrük Kanunu  Md. 43

16.)  Gümrük Kanunu Mad.241/c

17.)  IMO FAL Konvansiyonu Md. 2.1

18.)  5607 S. Kanun Md. 3/14

19.)  GK Md. 52

20.)  Gümrük Yönetmeliği Md. 101

21.)  GK. Md.166

22.)  GK. Md. 42

23.)  GK. Md. 225

24.)  GK. Md. 176

25.)  CSC International Convention for Safe Containers, 1972

26.)  1972 Konteynerle ilgili Gümrük Sözleşmesi Md. 12 - Konteynerlerle İlgili Gümrük Sözleşmesinin Uygulama Yönetmeliği  Md.17

27.)  1972 Konteynerlerle İlgili Gümrük Sözleşmesinin Uygulama Yönetmeliği Md.11

28.)  A.G..Y. Md.13

29.)  A.G.Y. Md.26